Herb jest znakiem rozpoznawczym osoby (rodu), grupy (np. organizacji), państwa lub miejscowości. Na ziemiach polskich pojawił się w XIII wieku i posiadali go właściciele dóbr ziemskich lub grodów. Jego podstawowe elementy kształtowały się do XV wieku. Swój rodowód czerpie ze sztuki rycerskiej. W średniowieczu wyróżniał oddziały wojskowe, tzw. chorągwie. Był umieszczany na proporcu ich dowódcy - księcia świeckiego lub duchownego. Widniał nie tylko na sztandarach rycerskich i na pieczęciach, ale też używali go biskupi, mieszczanie sprawujący urzędy monarsze oraz cechy rzemieślnicze, których członkowie zasiadali w radach miejskich. Zgody na jego używania do roku 1616 rycerstwo polskie użyczało m.in. bojarom litewskim. W wiekach XIII-XV oznaczał przynależność do rodu szlacheckiego. W Polsce szlacheckiej herb nie był chroniony prawem. Dopiero po rozbiorach poszczególni zaborcy regulowali tę kwestię według swego prawodawstwa. Stanowiło ono, że uprawnionymi do jego używania byli wyłącznie posłowie, osoby ze stanu szlacheckiego, piastujący urzędy ziemskie lub posiadający dobra ziemskie.

Na ziemiach polskich, znajdujących się w zaborze pruskim, miastom pozostawiono pełną swobodę w wyborze herbu. Po odzyskaniu w wyniku I wojny światowej niepodległości miasta początkowo nie używały w swym herbie godła państwowego. Czyniły to dopiero od 1927 roku, dzieląc pole tarczy na dwie części i umieszczając w jednej godło państwowe, w drugiej symbol województwa lub - za zgodą Ministerstwa Spraw Wewnętrznych - miasta (symbolika najczęściej nawiązywała do przeszłości - zabytkowej architektury, Patrona głównego kościoła - lub innych charakterystycznych atrybutów).

Graficzny wizerunek herbu to tarcza o kształcie zmieniających się na przestrzeni wieków i w zależności od jego rodzaju - stan rycerski, szlachecki, monarszy, miejski itd. Na jej polu widnieje rysunek, najczęściej bardzo uproszczony, aby jednoznacznie wyrazić charakterystyczne cechy jego właściciela. W Polsce pole tarczy było niepodzielne, barwione czystymi kolorami - czerwień, błękit, zieleń, czerń oraz złoto i srebro - wywodzącymi się ze znaków własnościowych (rycerskich lub szlacheckich), a nie narodowych, jak miało to miejsce w państwach zachodniej Europy. Barwy herbu decydowały o kolorystyce proporców (flag).

Godła herbowe w Polsce można podzielić na dwie grupy: pierwotne znaki rozpoznawcze (krzyże, łuki, strzały, podkowy, inicjały właścicieli) oraz znaki rycerskie przyjęte z proporców. Herb, choć wywodzi się ze stanu rycerskiego, używany był nie tylko w okresie feudalnym. Jest on jakby komunikatem, którego językiem jest symbolika znaku i barwa.
Spośród 24 miast byłego województwa pilskiego w herbach pięciu - Piła, Ujście, Wieleń, Wyrzysk i Złotów - widnieje wizerunek jelenia. Także jedna z gmin - Drawsko -posiada go w swoim „godle". Jego obecność w heraldyce miejscowości regionu nadnoteckiego wiąże się niewątpliwie z występowaniem na większości jego obszaru lasów, w których królował jeleń. Sylwetka jego w herbach poszczególnych miast różni się jednak szczegółami.

Herb miasta w przeszłości miał znaczenie nie tylko reprezentacyjne, ale także użytkowe. Umieszczany na pieczęci władz miejskich służył im do sygnowania oficjalnych dokumentów; posługiwali się nim rzemieślnicy, organizacje miejskie itp. Jako symbol samorządu lokalnego najczęściej pojawiał się wraz z nadaniem praw miejskich.

Piła nie otrzymała przywileju herbowego wraz z prawami miejskimi. Według historyka-regionalisty, dr Franciszka Żmidzińskiego: „Początki Piły sięgają połowy XV wieku, pierwsza zaś wzmianka o tym mieście pochodzi z 31 III 1451 roku. Było to miasto wybitnie polskie, lecz nie posiadało na początku samorządu, a co za tym szło, swego herbu. Historycy niemieccy twierdzili, że Piła istniała już rzekomo od dawna, lecz herb otrzymała dopiero z rąk Zygmunta III Wazy w 1605 roku. Prawa miejskie nadała Pile - według nich - już królowa Jadwiga w roku 1380. Z tego wynikałoby jakoby Piła przez 225 lat nie miała swego herbu. Według polskiej nauki heraldycznej osada, która otrzymała prawa miejskie, niebawem otrzymywała lub wprowadzała sobie sama własny herb".

Wiarygodną datą nadania Pile prawa miejskiego magdeburskiego wraz z samorządem - według tego historyka - jest 4 marca 1513 roku. Szybki po tym wydarzeniu rozwój miasta wymusił konieczność obrania własnego herbu. Pierwszy jego wizerunek pojawił się na odcisku pieczętnym w 1540 roku. Przedstawiał jelenia w lekkim skoku w kierunku lewym, na tle renesansowej tarczy w środku okrągłej pieczęci z napisem w otoku: SIGILLUM REGI PILA ANNO 1540. Odcisk jego z 1571 roku zachował się w zbiorach Muzeum Narodowego w Krakowie (dawne Muzeum Czapskich). W roku 1671 pojawia się nieco zmieniony herb: jeleń nadal w lekkim skoku, ale już w stronę prawą i nie jest umieszczony na tarczy. Wizerunek znajdował się w owalu, wokół którego widniał napis: SIGILLUM OP-PIDI PILA ANNO 1671. Pieczęć z tym herbem była stosowana do czasu rozbiorów Polski. Odcisk jej znajduje się w Archiwum Miasta Poznania i Województwa Poznańskiego oraz w Muzeum Stanisława Staszica w Pile.

W okresie porozbiorowym na głowie herbowego jelenia pojawia się korona. Taki wizerunek widnieje w herbarzu niemieckiego heraldyka F. A. Vossberga („Wappenbuch der Staedt der Provinz Posen", Berlin 1886). Pilski magistrat używał też herbu z jeleniem bez korony na głowie (przykłady z 1883 i 1900 roku), którego odcisk znajduje się w Archiwum Państwowym w Pile. Po I wojnie światowej władze niemieckie, opierając się na XIX-wiecznym herbarzu F. A. Yossberga wprowadziły jelenia z koroną pruską na jego głowie. Dodatkowo nad tarczą umieszczono mury miejskie z trzema wieżami. Ten wizerunek herbu uzasadniał historyk niemiecki K. Boese tym, że jakoby nadał go Pile w 1605 roku król Zygmunt III Waza. Nie ma jednak nigdzie potwierdzenia tego faktu, ani też zachowanego odcisku pieczętnego z tego okresu.

Po powrocie 14 lutego 1945 roku Piły do Macierzy ówczesne władze miasta bezkrytycznie przyjęty herb, widniejący na ścianach ruin niemieckich urzędów. Tygodnik „Piła Mówi" z 3 listopada 1946 roku informował: „Godłem miasta Piły jest na biało-srebrnym tle jeleń ze złotą koroną na głowie, pędzący przez zielone łąki, zaś górne części herbu - mur i trzy wieże", i taki symbol miasta przetrwał do końca lat pięćdziesiątych, choć był też używany inny, jak np. na afiszach II Wystawy Przemysłu, Drobnej Wytwórczości i Handlu, która odbyła się w Pile w lipcu 1959 roku: stylizowany jeleń kroczący, wzorowany na herbie miasta z dawnych czasów. W publikacji „Herby miast polskich" z 1960 roku historyk Marian Gumowski przedstawił następujący herb Piły: na srebrzystej - lub białej - tarczy jeleń bez korony, barwy czerwonej, zwrócony w lewą stronę (prawa heraldyczna), w lekkim skoku na zielonym pasie, symbolizującym trawę. Prace badawcze nad herbem Piły prowadził też wspomniany już F. Żmidziński, wyniki których przedstawił na łamach „Głosu Pilskiego" (nr 1 i 8/9/1960).

Najnowsze informacje na ten sam temat przedstawił na łamach „Rocznika Nadnoteckiego" (tom XIX 1998 rok) poznański historyk, ściśle związany z regionem pilskim, Zygmunt Boras. W artykule czytamy m.in.: „...Piła przez wieki całe do Wielkopolski należała. Jeśli miała prawa miejskie nadane przez królową Jadwigę w XIV wieku, co jest wielce prawdopodobne, to swą metryką równałaby się innym miastom sąsiedzkim, jak Wałcz, Tuczno czy Mirosławiec i już wówczas musiałaby mieć swą pieczęć i swój herb. Być może jeszcze się odnajdzie w którymś z archiwów jakiś dokument z pieczęcią Piły sprzed roku 1513, który uznajemy za datę lokacji miasta". Autor za dziewiętnastowiecznym niemieckim archiwistą Rudigero Prumersem opisuje wygląd herbu Piły: „W okrągłym polu widnieje jeleń skaczący w lewą stronę. Nad jeleniem zaznaczona jest korona królewska, znak dodany do herbu Piły przez właścicielkę miasta królową Konstancję w roku 1626. Pod jeleniem umieszczono gałązki kwiatów i wokół napis STADTGERICHT SIEGEL ZU SCHNEIDEMUHL 1780, a zatem już po pierwszym rozbiorze, kiedy miasto przeszło pod pruskie panowanie." i dalej: „Najstarsza jednak pieczęć miasta pochodzi z roku 1571 i znajduje się w Muzeum Czapskich w Krakowie (z napisem w otoku): SIGIL-LUM... REGI+PIŁA*ANNO 1571". Zdaniem Zygmunta Borasa: „M. Gumowski opisując herb Piły bezpodstawnie uważał, że jeleń w herbie nie powinien mieć korony na głowie....Przecież Piła była miastem królewskim i od królowej Konstancji, żony Zygmunta III Wazy, otrzymała ten królewski dodatek w postaci korony. Władze pruskie, pragnąc zerwać z królewską polską tradycją miasta Piły, dodały do herbu miejskiego koronę z muru zwieńczonego trzema basztami, a pośrodku muru usytuowano niewielką bramę miejską....Nie miało (to) żadnego związku z historią miasta. Piła nigdy nie była miastem warownym. Nie posiadała żadnych murów miejskich..."

Uregulowania prawne oficjalnego herbu dokonały się jednak dopiero w 1990 roku. Rada Miejska Piły 29 listopada 1990 roku podjęła uchwałę „w sprawie herbu i barw miasta oraz pieczęci" i potwierdziła ją w kolejnej uchwale w sprawie statutu Gminy Piła z 24 września 1996 roku.

Autor tekstu:
Andrzej Milczyński, "Herb i barwa miasta Piły", Towarzystwo Miłośników Miasta Piły, Piła 1999

Literatura:

• Józef Szymański „Nauki pomocnicze historii" PWN Warszawa 1976
• Zygmunt Boras, Zbigniew Dworecki „Piła, Zarys Dziejów" Urząd Miejski Piła 1993
• Zygmunt Boras „Rocznik Nadnotecki" - Herby i pieczęcie miasta Piły na tle heraldyki i sfragistyki innych miast polskich - tom XIX 1998 R. 29